Osmanlı İmparatorluğu’nun devlet teşkilatı ve içtimaî müesseseleri içerisinde kolluk teşkilatının da imparatorluğun kuruluş, yükseliş, duraklama ve yıkılışı ile denk bir surette gelişerek, kolluğun o devrin vasıta ve şartları içinde diğer birçok memleketlerde rastlanmayan özel bir olgunluk gösterdiği muhakkaktır. Fakat bu teşkilatın, devletin genel çözülüşü ve yıkılışı sıralarında gerileyerek bozulduğunu ve nihayet yeni şekillere girmek ve değişikliklere uğramak suretiyle bir ıslahat devresi geçirdiğini görüyoruz. Askerî ve mülkî ıslahat arasında kolluk da göz önünde tutulmakla bu teşkilat zamanın geleneklerine uydurulmaya çalışılmış, düzenleme teşebbüs ve hareketleri imparatorluğun şimdiki iç emniyet teşkillerimize esas olan son zabıta teşkilatını doğurmuştur. Faydalanılacak mehazlar ne olursa olsun, Osmanlı Devleti teşkilatıyla Anadolu Selçuk Devleti, İlhanîler, Anadolu Beylikleri ve Mısır Memlükleri teşkilatı arasında sıkı ilgiler ve bağlılıklar bulunduğunun esaslı bir tez olarak göz önünde tutulması unutulmamalıdır. Burada önemle belirtmek istenilen cihet şudur: Yalnız Osmanlı Kanunnameleriyle tarihlerimizden, yerli ve yabancı mehazlardan faydalanarak Osmanlı kolluk teşkilâtını ve çalışmalarını tespit eylemek mümkün değildir. Osmanlı İmparatorluğu ülkelerinde kolluk işlerini ve teşkilâtını incelerken hususiyle eşkıyalık hareketlerinin artması yüzünden halkın mükellefiyet yolu (Ödev) ile derbentçilik, martolosluk ve menzilkeşlik hizmetleriyle nasıl görevlendirildiği ve benzeri bazı konular incelemelerimizde belki bir yenilik ve özellik gibi görünecektir. İlk bölümde Osmanlı İmparatorluğu’nda kolluk hizmeti ve teşkilatı ile ilgili ve görevli makam, merci ve teşekküller hakkında bazı bilgiler verdikten sonra hükümet merkezinde ve taşrada kolluk hizmetini ve teşkilatını ayrı ayrı bölümlerde ve en son olarak teşkilatın geçirdiği değişiklikleri ve Cumhuriyet Türkiye’si emniyet teşkilatına intikalini dördüncü bir bölümde arz etmeye çalışmaktan ibaret bulunan bu tetkiklerin noksansız olduğu iddiasında değiliz.
Hikmet TONGUR Ankara Polis Enstitüsü Öğretmeni